Definicje umowy o roboty budowlane, robót budowlanych, budowy, obiektu budowlanego i inne
Umowa o roboty budowlane została zdefiniowana w art. 647 k.c. jednakże kodeks cywilny nie zawiera definicji robót budowlanych. Taka definicja jest natomiast przewidziana w ustawie Prawo budowlane (u.p.b.). Według art. 3 pkt 7 tej ustawy przez roboty budowlane należy rozumieć budowę, a także prace polegające na przebudowie, montażu, remoncie lub rozbiórce obiektu budowlanego. Pojęcie budowy jest zdefiniowane w art. 3 pkt 6 u.p.b., a obiektu budowlanego w art. 3 pkt 1 u.p.b. Z kolei definicje budynku, budowli i obiektu małej architektury są zawarte odpowiednio w art. 3 pkt 2, 3 i 4 ustawy Prawo budowlane. Obiektem budowlanym jest także obiekt liniowy (zob. art. 3 pkt 3a u.p.b.). Ponadto z obiektem budowlanym może być związane urządzenie budowlane (zob. art. 3 pkt 9 u.p.b.).
Dla interpretacji pojęcia robót budowlanych mogą mieć znacznie także inne przepisy ustawy Prawo budowlane, przede wszystkim art. 29 tej ustawy, który zawiera rozbudowany katalog sytuacji kwalifikowanych jako budowa (i tym samym, w kontekście art. 28 ust. 1 u.p.b., pośrednio jest to katalog robót budowlanych) a także art. 5 ust. 1 tej ustawy, zgodnie z którym obiekt budowlany jako całość oraz jego poszczególne części, wraz ze związanymi z nim urządzeniami budowlanymi należy, biorąc pod uwagę przewidywany okres użytkowania, projektować i budować w sposób określony w przepisach, w tym techniczno-budowlanych, oraz zgodnie z zasadami wiedzy technicznej, zapewniając spełnienie warunków i możliwości określonych w tym ustępie.
Stanowisko Trybunału Konstytucyjnego w kwestii stosowania definicji robót budowlanych z ustawy Prawo budowlane w odniesieniu pojęcia robót budowlanych użytego w art. 647 k.c.
W wyroku z dnia 15 grudnia 2009 r. (P 105/08) Trybunał Konstytucyjny wypowiedział się co do stosowania definicji robót budowlanych z ustawy Prawo budowlane w odniesieniu do pojęcia robót budowlanych użytego w art. 647 k.c. Według Trybunału „[…] skoro ustawodawca posłużył się tym samym określeniem w kodeksie cywilnym i w prawie budowlanym, to pod określeniem tym rozumie dokładnie to samo. Nie bez znaczenia pozostaje, że – w analizowanym wypadku – określenie to występuje w dwóch ustawach podstawowych dla dziedzin prawa (jak to ujmuje § 9 z.t.p.). Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie wskazywał, że nadawanie szczególnego znaczenia terminom prawnym określonym odmiennie w innym akcie prawnym jest dopuszczalne tylko pod warunkiem jednoznacznego zdefiniowania i konsekwencji posługiwania się tymi terminami (tak np. wyrok z 20 listopada 2002 r., sygn. K 41/02, OTK ZU nr 6/A/2002, poz. 83). Skoro zaś kodeks nie nadaje pojęciu robót budowlanych odmiennego znaczenia, to należy je rozumieć tak, jak jest ono zdefiniowane w prawie budowlanym.”
Konsekwencje użycia w art. 647 k.c. pojęcia „obiektu” zamiast pojęcia „obiektu budowlanego”
Stosowanie definicji robót budowlanych z ustawy Prawo budowlane do regulacji art. 647 k.c. napotyka podstawowy problem polegający na tym, że w art. 647 k.c. jest mowa o „obiekcie” a nie „obiekcie budowlanym.”
W świetle regulacji art. 647 k.c. roboty budowlane zawsze zmierzają do „oddania przewidzianego w umowie obiektu, wykonanego zgodnie z projektem i zasadami wiedzy technicznej”. W literaturze wskazuje się, że obiekt, o którym mowa w art. 647 k.c., powinien w dokumentacji projektowej stanowić samoistną całość, dającą się wyodrębnić co najmniej pod względem technicznym lub technologicznym, stąd wyprowadza się pogląd, że tak rozumiany obiekt jest pojęciem szerszym od zdefiniowanego w art. 3 ust. 1 u.p.b. pojęcia obiektu budowlanego (A. Goldiszewicz, Umowa o roboty budowlane (w:) Kodeksowe umowy handlowe, red. A. Kidyba, Warszawa 2018 r., s. 229 i cyt. tam literatura; J. A. Kuś, Kilka uwag na temat obiektu jako przedmiotu świadczenia wykonawcy w umowie o roboty budowlane, Studia Prawa Prywatnego, 2023, Nr 1, s. 69 i cyt. tam literatura. Zob. też K. Zagrobelny, komentarz do art. 647 k.c., w: Kodeks cywilny. Komentarz., pod red. E. Gniewek, P. Machni-kowski, Legalis, Warszawa 2023, Nb 2, który podkreśla, że przedmiotem świadczenie ma być wyodrębniona technologicznie lub technicznie całość).
Wskazuje się także, iż obiekt z art. 647 k.c. powinien być pojmowany w sposób autonomiczny, tj. wyłącznie właściwy dla prawa cywilnego, i jako rezultat robót budowlanych lub jako nakład na rzecz zwiększający jej wartość i użyteczność, do którego osiągnięcia zobowiązał się wykonawca przez umowę o roboty budowlane, przy czym pojęcie to ma charakter subiektywny i pierwszeństwo w jego wykładni należy przypisać umowie (J. A. Kuś, Kilka uwag…, s. 69,73 oraz cyt. tam literatura i orzecznictwo). O ile można się zgodzić z poglądem, że obiekt w rozumieniu art. 647 k.c. jest rezultatem robót budowlanych, to już pogląd, że można go utożsamiać z „nakładem na rzecz zwiększający jej wartość i użyteczność” jest za daleko idący i nie wytrzymuje konfrontacji z orzecznictwem sądowym, w którym pojęcie robót budowlanych użyte w art. 647 k.c. postrzega się jednak jako działania wskazane w art. 3 pkt 7 u.p.b. W wyroku z dnia z dnia 17.09.2021 r. (V CSKP 43/21) Sąd Najwyższy stwierdził, że „istotne jest, aby instalacja klimatyzacyjna do schładzania była „obiektem” w rozumieniu art. 647 k.c., które to pojęcie ma szersze znaczenie niż pojęcie „obiektu budowlanego” w rozumieniu Prawa budowlanego, na które to znaczenie powołuje się skarżący. Pojęcie „obiekt” na tle art. 647 k.c. obejmuje szerszy katalog przypadków niż pojęcie „obiektu budowlanego”, które definiuje Prawo budowlane.” Jednocześnie jednak Sąd Najwyższy w tym samym wyroku uznał, że „pod pojęciem „roboty budowlane” należy rozumieć budowę (czyli wykonywanie obiektu budowlanego, a także odbudowę, rozbudowę i nadbudowę obiektu budowlanego), prace polegające na przebudowie, montażu, remoncie.” Tym samym SN przytoczył definicję robót budowlanych z ustawy Prawo budowlane. Dokonane przez Sąd Najwyższy odstępstwo od regulacji publicznoprawnej polega tu na tym, że Sąd Najwyższy nie utożsamia pojęcia „obiektu” z art. 647 k.c. z „obiektem budowlanym” w rozumieniu ustawy Prawo budowlane. Jednocześnie, powołując się na wyrok z 25.03.1998 r. (II CKN 653/97) Sąd stwierdził, że kryterium wyróżniającym, które pozwala na wskazanie przedmiotu świadczenia wykonawcy i zakwalifikowanie go jako obiektu w rozumieniu art. 647 k.c., jest ocena realizowanej inwestycji stosownie do wymagań prawa budowlanego. Podobne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 8.06.2022 r. (I CSK 2128/22).
Część obiektu budowlanego za przedmiot umowy o roboty budowlane
Na gruncie art. 647 k.c., większa część doktryny i orzecznictwa przyjmuje możliwość uznania części obiektu budowlanego za przedmiot umowy o roboty budowlane, zwłaszcza, jeżeli jest ona wyodrębniona technicznie (np. wykonanie instalacji) – zob. A. Goldiszewicz, Umowa o roboty budowlane…, s. 229 – 230 i cyt. tam literatura oraz orzecznictwo. Co więcej, przyjmuje się, że prace wykonane przez wykonawców częściowych, prowadzących roboty tylko na określonych specjalistycznych frontach robót, również są kwalifikowane jako roboty budowlane (J. Bieluk, K. Z. Zadykowicz-Sokół, Komentarz do art. 647 k.c., w: J. Bieluk, K. Z. Zadykowicz-Sokół, Umowa o roboty budowlane w Kodeksie cywilnym i Prawie zamówień publicznych. Komentarz. Linia orzecznicza. Wzory pism, Warszawa 2024). Szczególnie reprezentatywne jest tu stanowisko SN wyrażone w wyroku z dnia 12.10.2011 r. (II CSK 63/11), w którym SN stwierdził, że „nie ma zatem przeszkód, aby przedmiotem umowy o roboty budowlane było wykonanie nie całego obiektu, lecz jego części. Powstaje pytanie, czy obiekt, bądź część obiektu należy rozumieć tak, jak określa to art. 3 pr. bud. Podkreślić wypada, że w art. 647 k.c. używa się określenia „obiekt”, podczas gdy w ustawie Prawo budowlane chodzi o „obiekt budowlany”. Zestawienie tych pojęć wskazuje, że nie są one tożsame i że pojęcie kodeksowe ma szersze znaczenie, określane często w doktrynie jako każdy zmaterializowany rezultat będący efektem robót budowlanych.” Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 16.11.2022 r. (I CSK 1300/22) zauważył, że „w praktyce często występuje sytuacja, że przedmiotem umowy nie jest wykonanie całego obiektu budowlanego, lecz jego części, albo prac, których rezultatem nie jest wykonanie całego obiektu ani nawet jego dającej się wyodrębnić części, a które jednak składają się na wykonanie obiekty, stanowiąc część składową finalnego rezultatu. Nie można więc uznać, że w umowie o roboty budowlane chodzi wyłącznie o wykonanie określonego obiektu budowlanego.” To istotne odstępstwo od postrzegania robót budowlanych w rozumieniu definicji zawartej w ustawie Prawo budowlane.
Podsumowanie
Reasumując, różnica pomiędzy pojęciem robót budowlanych w rozumieniu ustawy Prawo budowlane a robotami budowlanymi, o których mowa w art. 647 k.c. częściowo dotyczy działań, które się składają na te roboty, gdyż w obu przypadkach są to działania wskazane w art. 3 pkt 7 u.p.b., tj. budowa (a więc wykonywanie obiektu budowlanego w określonym miejscu, a także odbudowę, rozbudowę, nadbudowę obiektu budowlanego), a także prace polegające na przebudowie i montażu (poza zakresem stosowanego wprost art. 647 k.c. pozostaje remont, i całkowicie poza jego zakresem pozostaje rozbiórka). Podstawowa różnica sprowadza się do efektu tych działań (tj. takich jak budowa, przebudowa lub montaż) – w definicji art. 3 pkt 7 u.p.b. jest to „obiekt budowlany” a w art. 647 k.c. jest to „obiekt”.